Οι άγιοι της θρησκείας και οι σατανάδες της επιστήμης

Ο Σοπενχάουερ είχε πει ότι οι θρησκείες είναι σαν τις κωλοφωτιές, έχουν ανάγκη το σκοτάδι για να λάμψουν. Πραγματικά, για όποιον έχει μάτια να δει και την τιμιότητα να πιστέψει στα μάτια του, σε όλες τις εποχές οι θρησκείες επέβαλλαν την αμάθεια και το σκοταδισμό.

Στο όνομα του Θεού δικαιολόγησαν την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, νομιμοποίησαν τη δουλεία, επικρότησαν την αμορφωσιά των λαών και δίδαξαν την υποταγή και την εγκαρτέρηση. Ο πνευματικός σκοταδισμός και η ιδεολογική τρομοκρατία ήταν το μεταφυσικό μορμολύκειο στις οδούς της κυριαρχίας τους, καθώς στο «φύλλο πορείας» τους ήταν γραμμένο ότι το κοινωνικό καθεστώς καθιερώθηκε από το θεό και δεν μπορεί να αλλάξει με τη θέληση των ανθρώπων. Αυτό είναι το έδαφος πάνω στο οποίο λιπαίνονταν οι διώξεις των διανοουμένων που αναζητούσαν νέους δρόμους στην επιστήμη. Γι' αυτό θεώρησαν ότι η ελεύθερη επιστημονική έρευνα έθετε σε κίνδυνο τον ιδεολογικό τους μανδύα και γι' αυτό έδωσαν τις «μάχες» τους ενάντια σε φωτεινά και ανήσυχα πνεύματα της ανθρωπότητας.

Ο μαρξισμός όταν εξετάζει το ζήτημα της θρησκείας δεν ξεχνά το βασικό: τις ταξικές (και συνεπώς εξαιρετικά κοσμικές) αναγκαιότητες που μετέτρεψαν τη θρησκεία σε πλευρά των καθορισμένων κοινωνικών σχέσεων, αλλά και σε «εργαλείο» αναπαραγωγής αυτών των σχέσεων.

Χριστιανισμός και Βυζάντιο

Ο χριστιανισμός έδωσε τα διαπιστευτήριά του μόλις άρχισε να αποκτά εξουσία, με αποτέλεσμα την πυρπόληση της Σεραπείου βιβλιοθήκης από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α' με επίσκοπο Αλεξανδρείας τον Θεόφιλο. Τον ακολούθησε, το 529, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός, ο οποίος έκλεισε την Ακαδημία Πλάτωνος στην Αθήνα. Στις μαύρες του σελίδες καταγράφεται και ο τραγικός θάνατος της Υπατίας.

Στο Βυζάντιο, ο χριστιανισμός κυνήγησε λυσσαλέα όποια επιστημονική φωνή διατύπωνε κάτι που ξέφευγε από τα θεόπνευστα κείμενα της Εκκλησίας. Ο Μιχαήλ Ψελλός, λόγιος και φιλόσοφος, κατέστη γρήγορα ύποπτος στους εκκλησιαστικούς κύκλους, και ο πατριάρχης Ξιφιλίνος τον κατηγόρησε ότι ήθελε να ανατρέψει τον χριστιανισμό και να εισαγάγει τις δοξασίες του Πλάτωνα και του στωικού Χρυσίππου. Ο Μ.Ψελλός υποχρεώθηκε σε δημόσια ομολογία. Ο Ιωάννης ο Ιταλός, καθηγητής Φιλοσοφίας στη θέση του Ψελλού, κατηγορήθηκε ότι δίδασκε αίρεση, ότι θεωρούσε την ύλη άναρχη και αδημιούργητη και ότι δεχόταν ως υπαρκτές τις πλατωνικές ιδέες. Παρ' όλο που δήλωσε μετάνοια, αρχικά περιορίστηκε σε μονή και κατόπιν καταδιώχθηκε γιατί θεωρήθηκε ότι η διδασκαλία του παρακινούσε στην επαναφορά της παλαιάς θρησκείας.

Ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων προσπάθησε ν' αναστήσει τον παλαιό ελληνικό βίο. Το αποτέλεσμα ήταν το έργο του «Νόμων Συγγραφή» να μη σώζεται ολόκληρο γιατί κάηκε έπειτα από απόφαση του Σχολάριου μόλις αυτός έγινε πατριάρχης.

Χριστιανισμός και Δύση

Η διαμάχη της Καθολικής Εκκλησίας με τους εκπροσώπους της επιστήμης κατά τον Μεσαίωνα είναι γνωστή, κομβικό δε σημείο υπήρξε η θέση του Ηλιου και της Γης στο σύμπαν. Πώς είναι δυνατόν βιβλικά χωρία όπως: «και γαρ εστερέωσε την οικουμένην ήτις ου σαλευθήσεται» (Ψαλμοί 93:1), «και ανατέλλει ο ήλιος και δύει ο ήλιος και τις τον τόπον αυτού έλκει» (Εκκλησιαστής, 1:5), «εποίησε σελήνην εις καιρούς, ο ήλιος έγνω την δύσιν αυτού» (Ψαλμός 104: 19), που είναι ο λόγος του Θεού, να μη λένε την αλήθεια; Αξιωματικά, η θεωρούμενη θεόπνευστη Παλαιά Διαθήκη είναι η θεωρητική βάση πάνω στην οποία θα υποδουλώνονται η έρευνα και η ελεύθερη σκέψη.

Η αποδεκτή θεωρία από την Καθολική Εκκλησία ήταν αυτή του Κλαύδιου Πτολεμαίου που έλεγε ότι η Γη ήταν ακίνητη, βρισκόταν στο κέντρο του σύμπαντος, ενώ ο Ηλιος και τα άλλα ουράνια σώματα περιστρέφονταν γύρω της.

Ο Κοπέρνικος απέδειξε ότι η Γη κινείται γύρω από τον άξονά της και μαζί με τους άλλους πλανήτες κινείται και γύρω από τον Ηλιο. Ο ίδιος, όμως, φοβόταν τις διώξεις της Εκκλησίας και μόνο πριν πεθάνει αποφάσισε να δώσει για εκτύπωση το έργο του «Για την κίνηση των ουρανίων σωμάτων». Η Καθολική Εκκλησία κατέταξε το έργο του στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων και καταδίωξε με λύσσα όσους συμμερίζονταν τη διδασκαλία του.

Λίγα χρόνια αργότερα ο Ιταλός φιλόσοφος Τζορντάνο Μπρούνο βεβαίωνε ότι το σύμπαν είναι άπειρο και βρίσκεται σε διαρκή κίνηση. Η διδασκαλία του, όμως, έβαζε σε αμφισβήτηση τη μοναδικότητα της ενανθρώπισης του υιού του Θεού. Η Εκκλησία καταδίωξε τον Μπρούνο, που έπεσε στα χέρια της Ιεράς Εξέτασης, έμεινε εφτά χρόνια στη φυλακή, αρνήθηκε να απαρνηθεί τις απόψεις του και κάηκε στη Ρώμη το 1600.

Η Εκκλησία καταδίωξε επίσης και τον Γαλιλαίο, ο οποίος πρώτος άρχισε να εξετάζει τον Ουρανό με τηλεσκόπιο. Αρχικά στις 16 Φεβρουαρίου 1616 με την απειλή ποινής από την Ιερά Εξέταση τον ανάγκασαν να ανακαλέσει, του απαγόρεψαν να μιλάει και να γράφει για την περιστροφή της Γης, τον περιόρισαν στο σπίτι του ελέγχοντας όλες τις κινήσεις του και απομονώνοντάς τον.

Η θεωρία του Γαλιλαίου -και των υπόλοιπων επιστημόνων- κλόνιζε την ιδεολογική θωράκιση του χριστιανισμού, γιατί πώς συνδυάζεται η θεωρία της κίνησης της Γης με το χριστιανικό δόγμα της ανάληψης του Χριστού στον ουρανό; Η Γραφή έλεγε ότι Ουρανός και Γη είχαν δημιουργηθεί για χάρη του ανθρώπου. Πώς μπορούσε να ισχύει αυτό αν η Γη δεν ήταν παρά ακόμα ένας πλανήτης που περιστρεφόταν γύρω από τον ήλιο;

Ο Αγγλος φιλόσοφος Ρότζερ Μπέικον δίδασκε ότι βάση της αληθινής επιστήμης πρέπει να είναι το πείραμα και τα μαθηματικά. Το 1277 ο πάπας Νικόλαος Ε' τον καταδίκασε για τις καινοτομίες του και τον φυλάκισε 14 χρόνια. Ο Μπέικον βγήκε από τη φυλακή πολύ μεγάλος και πέθανε πολύ γρήγορα ενώ βρισκόταν σε κατ' οίκον περιορισμό.

Το 12ο αι. έζησε ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους του μεσαίωνα, ο Αβερρόης. Ο μουσουλμανικός κλήρος κατηγόρησε τον Αβερρόη για αθεΐα και γιατί πρόβαλλε την ελληνική φιλοσοφία σε βάρος της μωαμεθανικής ορθοδοξίας. Ο Αβερρόης εξορίστηκε από την Κόρδοβα και τα έργα του κάηκαν. Ο πάπας, στη συνέχεια, αφόρισε τον Αβερρόη (το 1240 και το 1513) και η Καθολική Εκκλησία καταδίωξε σκληρά τους οπαδούς του.

Ο Βέλγος Α. Βεσάλ (16ος αι.) θεμελίωσε την επιστήμη της ανατομίας. Με βάση την ανατομία των πτωμάτων έγραψε το μεγάλο έργο «Για την κατασκευή του ανθρώπινου σώματος». Η ισπανική ιερά εξέταση τον καταδίκασε σε θάνατο από τον οποίο σώθηκε την τελευταία στιγμή.

Ο Ρ. Ντεκάρτ μελέτησε κυρίως τα μαθηματικά και τη φυσική αλλά επεκτάθηκε, επίσης, σε ζητήματα φυσιολογίας και ψυχολογίας. Το 1633, μετά την καταδίκη του Γαλιλαίου, ματαιώνει την έκδοση του έργου του «Ο κόσμος». Το 1641 απαγορεύεται η διδασκαλία των έργων του στα κολέγια των Ιησουιτών.

Χριστιανισμός και Ελλάδα

Η Εκκλησία της Ελλάδας παρουσίασε τα ίδια στοιχεία του συντηρητισμού, της μισαλλοδοξίας και του σκοταδισμού. Οι θετικές επιστήμες, τα μαθηματικά, η φυσική, η χημεία, ήταν απαγορευμένα για τους ρασοφόρους ως πηγή αθεΐας.

Το έτος 1819 το Οικουμενικό Πατριαρχείο εξέδωσε «πατριαρχική εγκύκλιο» για την ανάσχεση της διάδοσης των φυσικομαθηματικών επιστημών με τίτλο «Περί της σημερινής κατάστασης των κοινών του γένους μας ελληνομουσείων (=σχολείων)» και κάλεσε πατριαρχική σύνοδο με στόχο «την καθαίρεσιν των φιλοσοφικών (=φυσικομαθηματικών) μαθημάτων». Από τη σύνοδο που συνήλθε τον Μάρτιο του 1821, μόλις λίγες ημέρες πριν από την έκρηξη της Επανάστασης, εξεδόθη κείμενο κατά των Μαθηματικών, της Φυσικής και των επιστημών γενικότερα.

Το πόσο προσπάθησε να «φρενάρει» η Εκκλησία τη διάδοση των Επιστημών και των Γραμμάτων του Γένους το μαρτυρά και η «Χριστιανική Απολογία» του διευθυντή της Πατριαρχικής Σχολής της Κωνσταντινουπόλεως Αθ. Πάριου, γραμμένη στα 1800: «Μακράν η διαλεκτική σχέση. Μακράν η πολύσχημος Γεωμετρία. Μακράν η κενέμφατος Αλγεβρα. Μακράν κάθε ανθρώπινη επιστήμη και μάθησις. Εις τα εξ αποκαλύψεως δεν ζητείται απόδειξις, αλλά πίστις».

Ετσι κυνηγήθηκαν, αφορίστηκαν δάσκαλοι και επιστήμονες που ήταν φορείς της επιστήμης και της λογικής σκέψης. Η μοίρα των πρωτοπόρων του ελληνικού διαφωτισμού δείχνει την αντιμετώπιση που είχαν από την «εθναρχούσα Εκκλησία».

Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης (1650/60-1736) καταδικάστηκε το 1721 για τις φιλοσοφικές απόψεις του από το Πατριαρχείο και υποχρεώθηκε το έτος 1725 σε δημόσια καύση των χειρογράφων του.

Ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806) εισήγαγε στην Ελλάδα τη διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών, της νεότερης φιλοσοφίας και της λατινικής γλώσσας. Οι ιερείς επιχείρησαν να τον λιθοβολήσουν στα Ιωάννινα και τον κυνήγησαν ως άθεο.

Ο Χριστόδουλος Παμπλέκης, λόγιος και δάσκαλος, αφορίστηκε το 1793 μετά το θάνατό του από τον πατριάρχη Νεόφυτο τον Ζ'.

Στις 23 Οκτωβρίου του 1839 ο Θεόφιλος Καΐρης αφορίζεται από την Εκκλησία. Τον οδηγούν σε μοναστήρι στη Σκιάθο όπου υπόκειται σωματικά και ψυχολογικά βασανιστήρια.

Ο Κωνσταντίνος Κούμας μπορεί να μην αφορίστηκε, αλλά κυνηγήθηκε ανελέητα.

Βέβαια, ούτε οι Ευρωπαίοι διαφωτιστές γλίτωσαν από τη μανία του ελληνικού εκκλησιαστικού μηχανισμού! Για παράδειγμα, το έτος 1776 «καταδικάστηκε» και «αναθεματίστηκε» πανηγυρικά από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, Σοφρώνιο Β', ο Βολταίρος και το ίδιο επαναλήφθηκε το έτος 1793 από τον πατριάρχη Νεόφυτο Ζ', δεκαπέντε χρόνια μετά το θάνατο του μεγάλου διανοητή! *

Ελένη Νικολαιδου Ιστορικός

ΓΙΑΤΙ ΥΠΑΡΧΟΥΜΕ: Το μεγάλο θαύμα

Το ανθρώπινο είδος είναι ένα από τα θαύματα του σύμπαντος, ίσως να είμαστε μοναδικοί και από όλα τα αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά μας, ένα είναι που ξεχωρίζει, να αναλωνόμαστε σε ερωτήσεις του τύπου: Γιατί είμαστε εδώ; Ποιο το νόημα της ζωής; Οι μεγάλοι πολιτισμοί και κουλτούρες του παρελθόντος ανέδειξαν διάφορες απαντήσεις μη ικανοποιητικές διότι κατασκευάστηκαν αντί να ερευνηθούν σωστά. Μπορεί άραγε η επιστήμη να αναδείξει κάτι καλύτερο; Πιστεύω πως ναι.

Μπορεί να ακούγεται αλαζονικό, αλλά πιστεύω ότι η επιστήμη μπορεί να μας πει γιατί είμαστε εδώ. Να μας πει το σκοπό της ανθρώπινης ύπαρξης. Η απάντηση είναι αισιόδοξη και δημιουργική. Για περισσότερο από 500.000 χρόνια της ανθρώπινης ύπαρξης δεν έχουμε καταφέρει να απαντήσουμε στην ερώτηση «γιατί είμαστε εδώ;»

Πάνε μόνο 150 χρόνια από τότε που η επιστήμη προσπάθησε να βρει μια απάντηση. Το 1859 ο Κάρολος Δαρβίνος εξέδωσε ένα βιβλίο που άλλαξε τον κόσμο. Όταν πήρε το θάρρος να εκδώσει την «Καταγωγή των Ειδών», τίναξε τα πνευματικά θεμέλια της εποχής του.

Οι Βικτωριανοί έπρεπε να καταλήξουν σε συμφωνία σε μια σειρά εντελώς καινούριων και ανεπιθύμητων δεδομένων.

Το έχουμε συνηθίσει τώρα. Οι πιο πολλοί από εμάς χαίρονται όταν τα παιδιά μας διδάσκονται ότι προερχόμαστε από τους πιθήκους, ΕΙΜΑΣΤΕ πίθηκοι, αλλά πιστεύω ότι ο Δαρβίνος είχε ένα ακόμα μήνυμα για εμάς που θα μπορούσε να μας τρομάξει αν αφήναμε τους εαυτούς μας δειλούς, αλλά είναι συναρπαστικό όταν έχουμε το κουράγιο να το αντικρύσουμε.

Ο Δαρβίνος δεν έδωσε απαντήσεις μόνο για το πώς ήρθαμε. Πιστεύω ότι η θεωρία του παρέχει την μοναδική απάντηση που πιθανώς υπάρχει στο υπέρτατο ερώτημα «Γιατί υπάρχουμε; Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής;»

Υπάρχουν περίπου δέκα εκατομμύρια είδη στον πλανήτη. Οι εκθέσεις στο μουσείο της φυσικής ιστορίας στην Οξφόρδη αντιπροσωπεύουν μόνο ένα μικροσκοπικό μέρος τους, αλλά πριν τον Δαρβίνο κανένας δεν ήξερε πως έγιναν αυτά τα ζώα τόσο πολύπλοκα και ποικίλα. Κάθε μικρή λεπτομέρεια του σώματος και της συμπεριφοράς των ζώων φαίνεται απόλυτα εναρμονισμένη με το περιβάλλον του. Οι μεμβράνες στα πόδια των πολύποδων είναι κατασκευασμένες για αποδοτική κωπηλασία και το πλατύ ράμφος τους έχει ηλεκτρικούς αισθητήρες που εντοπίζουν τα θηράματα στη λάσπη. Όσο για τα τσιτάχ, το λείο και ευκίνητο σώμα του είναι μια κυνηγετική μηχανή. Για αιώνες οι άνθρωποι προσπαθούσαν να καταλάβουν γιατί τα ζώα είναι τόσο τέλεια εξοπλισμένα για τους στόχους τους και υπέθεταν ότι υπήρχε μια μόνο εξήγηση: «Ο φυσικός κόσμος ήταν σχεδιασμένος και σχεδιαστής ήταν ο Θεός.»

Ο αιδεσιμότατος William Paley, μισό αιώνα πριν τον Δαρβίνο έθεσε το ζήτημα με το γνωστό «επιχείρημα του ωρολογοποιού». «Φανταστείτε», είπε ο Paley, «κάνοντας τη βόλτα σας σε ένα λόφο, αν συναντήσετε τυχαία ένα βράχο, δεν θα εκπλαγείτε. Ο βράχος μπορεί να βρισκόταν πάντα εκεί, δεν χρειάζεται καμιά εξήγηση. Αλλά ένα ρολόι στο λόφο θα απαιτούσε μια εξήγηση. Η ύπαρξη και η πολυπλοκότητά του θα απαιτούσαν μια μεγάλη εξήγηση. Η πολυπλοκότητα των γραναζιών και η ακριβής χρονομέτρησή τους είναι αποδείξεις ότι το ρολόι είχε σχεδιαστή έναν ωρολογοποιό. Σίγουρα», συνεχίζει ο Paley, «τίποτα περισσότερο δεν χρειάζεται για να εξηγήσουμε τις μεγαλύτερες πολυπλοκότητες της φύσης. Σίγουρα υπάρχει ένας Θεός ωρολογοποιός.»

Αν διάβαζα τον Paley το 1802, θα συμφωνούσα μαζί του. Τώρα όμως τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Ο Δαρβίνος μας έχει δώσει μια πιο συγκροτημένη, πιο αυτάρκης και, επομένως, πιο ικανοποιητική εξήγηση. Υποστηρίζει πως δεν υπάρχει δημιουργός και αυτό, εκ πρώτης όψεως, δείχνει ως μια γελοία ιδέα.

Όπως το ρολόι του Paley, τα φυτά και τα ζώα δείχνουν να είναι εκπληκτικά απίθανοι συνδυασμοί των συστατικών τους στοιχείων, που όλα τους δουλεύουν για ένα σκοπό. Αν πάρετε τα παξιμάδια, τα μπουλόνια, τα γρανάζια και τα ελατήρια ενός ρολογιού και τα συναρμολογήσετε στην τύχη πολλές φορές, μόνο ένας συνδυασμός μας λέει την ώρα. Όπως το έθεσε και ο αστρονόμος Fred Hoyle, οι πιθανότητες τα συστατικά ενός ζωντανού οργανισμού να ενωθούν αυθόρμητα από καθαρή τύχη, είναι ίσες με τις πιθανότητες ενός τυφώνα, περνώντας μέσα από ένα νεκροταφείο αυτοκινήτων, να συναρμολογήσει αυθόρμητα ένα μπόινγκ 747. Τελικά πως το κάνει αυτό η φύση;

Ακόμα και μια μύγα είναι σίγουρα πιο πολύπλοκη από ένα 747. Αν δεν υπάρχει σχεδιαστής, τότε πως συνέβηκε η πολυπλοκότητα και η ποικιλία της ζωής;

Υπάρχει ένα στοιχείο για το πώς λειτουργεί αυτή η διαδικασία στους πίσω κήπους των σπιτιών πολλών ανθρώπων. Δεν υπήρξαν πολλές στιγμές που το περιστέρι έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην επιστήμη, αλλά αυτό το συνηθισμένο πουλί ήταν η αρχή για το ταξίδι του Δαρβίνου προς την ανακάλυψη. Παρατήρησε ότι οι εκτροφείς περιστεριών ήταν ικανοί να παράγουν νέες ράτσες. Διαλέγοντας προσεκτικά τα ζεύγη, κατάφεραν να μετατρέψουν το συνηθισμένο περιστέρι σε δεκάδες άλλα με περίεργη εμφάνιση και όνομα. Ο Δαρβίνος γνώριζε ότι όλα αυτά δημιουργήθηκαν από ένα πουλί, το αγριοπερίστερο. Αν αυτά τα περιστέρια τα αφήσουμε να αναπαραχθούν όπως θέλουν, χωρίς την παρέμβασή μας, τότε πολύ σύντομα θα επιστρέψουν σε αυτό το άγριο είδος. Συνήθως οι πρώτες η οι δεύτερες διασταυρώσεις των περιστεριών θα δείξουν σημάδια επιστροφής στο μονότονο μπλε χρώμα του αγριοπερίστερου. Η διαδικασία δημιουργίας διαφορετικών ειδών ονομάζεται ΤΕΧΝΙΤΗ ΕΠΙΛΟΓΗ.

Αλλά ίσως, σκέφτηκε ο Δαρβίνος, παρόμοια διαδικασία μπορεί να εμφανιστεί και στην άγρια φύση. Αλλά πως θα μπορούσε η επιλογή να λειτουργήσει χωρίς ένα «Θεό πτηνοτρόφο» να κάνει την δουλειά; Η διαδικασία της ΦΥΣΙΚΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ επεξηγείται από τους σπίνους που ανακάλυψε ο Δαρβίνος στα νησιά Γκαλαπάγκος. Υπάρχουν περίπου 13 είδη, όλα με διαφορετικό ράμφος. Όλες αυτές οι ποικιλίες εξελίχθηκαν από το προγονικό είδος τι οποίο ήρθε από την ηπειρωτική χώρα με ένα είδος ράμφους.

Το ένα συμπεριφέρεται σαν δρυοκολάπτης, χρησιμοποιώντας το παρακλάδι ενός κάκτου για να κυνηγήσει κάμπιες, το άλλο τρέφεται από τα τσιμπούρια που ζουν σε τεράστιες χελώνες, ενώ το άλλο, ο σπίνος βρικόλακας, τρέφεται από το αίμα των θαλασσοπουλιών. Όλες αυτές οι ενέργειες απαιτούν διαφορετικά είδη ράμφους.

Η φυσική επιλογή έχει να κάνει με την επιβίωση. Τα ράμφη αλλάζουν διότι οι αλλαγές βοήθησαν τους σπίνους να επιβιώσουν και κανένας σχεδιαστής δεν ήταν παρών.

Όταν ο Δαρβίνος πρωτοερμήνευσε την εξέλιξη δια μέσου της φυσικής επιλογής, πολλοί άνθρωποι δεν ήθελαν, ή δεν μπορούσαν, να την καταλάβουν. Για να πετύχει η θεωρία του Δαρβίνου, έπρεπε να εξηγηθούν και τα δύο: η υπέροχη ποικιλομορφία της φύσης και η εκπληκτική της πολυπλοκότητα. Τα κάνει και τα δύο με απόλυτη επιστημονική συνέπεια.

Πως η φυσική επιλογή λειτουργεί στην πράξη; Πως τα έντομα αποκτούν καμουφλάζ; Το κάνουν αργά και σταδιακά. Το ελάχιστο καμουφλάζ δίνε στο έντομο πλεονέκτημα όσο οι θηρευτές του βρίσκονται σχετικά μακριά. Αν είσαι ευδιάκριτος, οι πιθανότητες να φαγωθείς είναι πολλές, επομένως με τον καιρό θα εμφανιστούν μικρές αλλαγές που θα σε κάνουν λιγότερο ευδιάκριτο και θα διαιωνιστούν. Έτσι ώστε μετά από χιλιάδες χρόνια εξέλιξης, το τελικό αποτέλεσμα θα είναι ένα έντομο εξαιρετικά καλά κρυμμένο στο υπόβαθρό του. Η επιτυχία αυτών των καλά κρυμμένων εντόμων δείχνει πως η φυσική επιλογή ανταμείβει ακόμη και τις μικρές αλλαγές.

Η διαδικασία της φυσικής επιλογής εξηγεί πως απλές δομές μετά από εκατομμύρια χρόνια τελικά εξελίσσονται σε πολύπλοκα εκπληκτικά πλάσματα, σαν τους δεινόσαυρους ή τον άνθρωπο. Η φυσική επιλογή δεν είναι κάποιου είδους τελετή βραβείων όπου η φύση επιδοκιμάζει καινούριες και ενδιαφέρουσες γενετικές μεταλλάξεις, δεν είναι ένα φυσικό σόου μόδας, είναι ένας ανταγωνισμός θανάτου. Κάθε είδος συναγωνίζεται μέσα στον σκληρό και αιμοδιψή πραγματικό κόσμο για πρόσβαση σε πόρους και ευκαιρίες για αναπαραγωγή. Η φυσική επιλογή θέλει να ζήσεις αρκετά προκειμένου να διαιωνιστούν τα γονίδιά σου.

Ο Δαρβίνος κατάλαβε ότι τα άγρια ζώα ανταγωνίζονται μεταξύ τους για τη επιβίωση και ότι γεννιούνται περισσότερα από όσα η προσφορά ζωής μπορεί να αντέξει. Αναπόφευκτα, πολλά πεθαίνουν νέα, ή αποτυγχάνουν να αναπαραχθούν. Στη μέση της εκτενούς αυτής σφαγής, κάθε ζώο παλεύει μέσα σε μια ανελέητη μάχη επιβίωσης. Στον φυσικό αγώνα για ζωή, κάποια είδη ήταν καλύτερα από κάποια άλλα και κατάφεραν να περάσουν τα προσόντα τους στο μέλλον.

Η φυσική επιλογή εξηγεί πως φτάσαμε εδώ που είμαστε τώρα, αλλά μας δίνει επίσης μια σκοτεινή και ενοχλητική απάντηση στο ερώτημα «γιατί υπάρχουμε;». Δείχνει επίσης ότι εμείς όπως και τα υπόλοιπα ζώα, είμαστε μηχανές επιβίωσης. Υπάρχουμε μόνο για να ανταγωνιστούμε και να διαιωνίσουμε τα γονίδιά μας. Αυτός φαίνεται να είναι ο σκοπός της ζωής μας, ο λόγος που υπάρχουμε.

Μπορεί όμως αυτός να είναι ο μοναδικός σκοπός της ζωής; Δεν το νομίζω. Η αξιοπρόσεκτη θεωρία του Δαρβίνου προσφέρει και μια δεύτερη έννοια στη λέξη σκοπός. Είναι δημιουργική και συμβαδίζει πιο πολύ με το όραμά μας να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι. Αυτό παρατηρείται από το γεγονός ότι εμείς φαίνεται να παραβαίνουμε τους νόμους του Δαρβίνου.

Η ανθρώπινη συμπεριφορά του 21^ου αιώνα φαίνεται να μην έχει καμία σχέση με τον βάναυσο κόσμο της φυσικής επιλογής. Η εξέλιξη μπορεί να εξηγήσει πως ήρθαν οι άνθρωποι στον κόσμο, αλλά δεν ρίχνει αρκετό φως στον τρόπο που χειριζόμαστε τις ζωές μας σήμερα. Η περισσότερη ενέργειά μας αναλώνεται σε σχέδια που φαίνεται να μην έχουν καμία σχέση με τους στόχους της επιβίωσης ή της αναπαραγωγής, ούτε αισθανόμαστε και δρούμε με σαν να οδηγούμαστε από εξελικτικό καταναγκασμό.

Φαίνεται να έχουμε ελευθερώσει τους εαυτούς μας από την ανάγκη να ξοδεύουμε όλο μας το χρόνο προπαγανδίζοντας τα εγωιστικά μας γονίδια. Έχουμε πολλούς άλλους στόχους για να αφιερώσουμε τον χρόνο και την ενέργειά μας. Εξερευνούμε τον κόσμο γύρω μας, δημιουργούμε αντικείμενα για την αισθητική τους ομορφιά, κυνηγάμε χόμπι για την ψυχαγωγία μας και όταν κάνουμε σεξ αψηφούμε τα γονίδιά μας με αντισύλληψη. Αν μπορούσαν να σκεφτούν τα γονίδιά μας, θα είχαν μείνει άναυδα. Τα ανεπτυγμένα μυαλά μας μας έδωσαν την ελευθερία να απαρνηθούμε τα εγωιστικά μας γονίδια.

Ο ακατέργαστος κόσμος της φυσικής επιλογής δεν είναι το είδος του κόσμου που θα θέλαμε να ζήσουμε. Η ομορφιά και η εσκεμμένη κομψότητα των ζωντανών πλασμάτων, όπως των τσιτάχ και των γαζελών, κόστισε πολύ αίμα και οδύνη σε αμέτρητους προγόνους και των δύο. Όμως αν ο υπέρτατος σκοπός της ζωής μας είναι ο στυγνός δαρβινισμός της προπαγάνδισης των γονιδίων, τότε πως μπορούμε να τους αντιστθούμε;

Αρκετά ειρωνικά τα πράγματα που μας ελευθέρωσαν από τα γονίδιά μας ήταν επίσης και το αποτέλεσμα της φυσικής επιλογής. Όλα ξεκίνησαν εκατομμύρια χρόνια πριν στην Αφρική. Τότε οι άνθρωποι ήταν θηράματα. Περικυκλωμένοι από κυνηγούς, αναπτύξαμε εργαλεία για να επιβιώσουμε και το πιο σημαντικό από αυτά ήταν το μυαλό. Η φυσική επιλογή ώθησε την ανάπτυξη του εγκεφάλου με τον ίδιο σκοπό που ώθησε της ανάπτυξη της ουράς του παγωνιού ή της ταχύτητας του τσιτάχ.

Το γενετικό μας πλεονέκτημα ανταμείφθηκε και ο εγκέφαλός μας έγινε μεγαλύτερος και διαφορετικός. Εξελίξαμε την ικανότητα να κάνουμε κάτι που κανένα άλλο ζώο δεν μπορούσε να κάνει: να θέτουμε στόχους. Να βρίσκουμε νέες νεροπηγές, να σχεδιάζουμε το κυνήγι, να εξοικονομούμε φαί για τον χειμώνα και μάθαμε να προσαρμόζουμε και να αλλάζουμε τις σκέψεις μας .

Αυτό που έκτισε η φυσική επιλογή μέσα μας στην Αφρική ήταν η ικανότητα να αναζητούμε , να προσπαθούμε και να ορίζουμε βραχυπρόθεσμους στόχους στην υπηρεσία μακροπρόθεσμων , εν τέλει την ικανότητα για πρόβλεψη.

Τα ανεπτυγμένα μυαλά των συγκεκριμένων προγόνων επέτρεψαν να συναγωνιστούν πιο αποτελεσματικά. Και μετά συνέβη κάτι πρωτοφανές. Προέκυψε ένα μυαλό που ήταν ικανό να κοιτάξει γύρω του και να ρωτήσει, ίσως για πρώτη φορά, γιατί υπάρχουμε. Δεν ήμασταν πλέον ικανοποιημένοι με αυτό που μας έλεγε η φύση να κάνουμε. Αρχίσαμε να σκεφτόμαστε για άλλους σκοπούς που θα μας ταίριαζαν και είχαμε ένα εργαλείο που εξέφραζε αυτούς τους σκοπούς, την γλώσσα.

Ο λόγος μας επιτρέπει να μοιραστούμε τους στόχους μας, να σκεφτόμαστε, να δρούμε και να δημιουργούμε στοχοθετημένα, και το ακόμα πιο συναρπαστικό είναι ότι, μέσα από τη γλώσσα, οι στόχοι μας μπορούν να μπουν και στις ζωές των άλλων ανθρώπων.

Ένας εφευρέτης μπορεί να παράγει μια ρόδα χρησιμοποιώντας τη γλώσσα. Γενιές εφευρετών μοιραζόμενοι το στόχο της γρήγορης μετακίνησης, μπορούν να παράγουν το σύγχρονο αμάξι. Η τεχνολογία είναι ένας ανθρώπινος στόχος που απαιτεί ευρεία συμμετοχή και, όταν οι άνθρωποι θέτουν στους εαυτούς τους ένα στόχο, αυξάνουν τον ρυθμό της εξέλιξης από μόνοι τους. Αυτό είναι ένα εντελώς νέο είδος εξέλιξης, μη γενετικής, που αυξάνει την ταχύτητα ίσως ένα εκατομμύριο γρηγορότερα απ’ ότι η γενετική εξέλιξη που της μοιάζει. Βλέπουμε τα προϊόντα της παντού στην τεχνολογία του μοντέρνου κόσμου.

Δημιουργήσαμε έναν τεχνολογικό κόσμο που μας επιτρέπει να κινηθούμε πολύ πιο μακριά από τις υπαγορεύσεις της φύσης και μας επιτρέπει να κάνουμε εκπληκτικά πράγματα. Ανακουφίζουμε την «πείνα» μας με νέες γενιές «σπαρτών». Προβλέπουμε τον καιρό με υψηλής ταχύτητας υπολογιστές και θεραπεύουμε ασθένειες με φαρμακευτικά είδη. Με την τεχνολογία έχουμε γεμίσει τον κόσμο μας με στοχοθετημένες δημιουργίες.

Αλλά η τεχνολογία κάνει και κάτι άλλο, εκτρέφει ένα περίεργο συνήθειο σκέψης. Ένα ζώο που εφευρίσκει, κοιτάζει τον κόσμο με ένα διαφορετικό τρόπο από κάθε άλλο ζώο. Βλέπουμε τον κόσμο μέσα από τον φακό της σκοπιμότητας. Επειδή εμείς φτιάχνουμε πράγματα στοχοθετημένα στο παρελθόν, υποθέτουμε ότι υπήρχε και ένας στοχοθετημένος σχεδιασμός στην φύση επίσης. ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΑΠΛΑ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ.

Χρειαστήκαμε τον Δαρβίνο για να το συνειδητοποιήσουμε αυτό. Κοίταξε βαθιά στην καρδιά της φύσης και ανακάλυψε ένα όμορφο μηχανισμό που τυφλά προσομοιώνει την ψευδαίσθηση του σκοπού. Για πρώτη φορά ένα εξελιγμένο πλάσμα είδε κάτω από το πέπλο φύσης και ανακάλυψε το τι πραγματικά συμβαίνει σε αυτήν και είναι αυτό το ερευνητικό πνεύμα που ενέπνευσε τον Δαρβίνο δίνοντας στη ζωή μας νόημα και που συνεχίζει μέχρι σήμερα να μας εμπνέει.

Ενισχυμένοι από την τεχνολογική μας ικανότητα, την εύκαμπτη συμπεριφορά μας και την γρήγορη επικοινωνία νέων ιδεών, εκτιναχθήκαμε έξω από τους περιορισμούς της ατμόσφαιρας για να εξερευνήσουμε καινούριους κόσμους και η σκέψη μας ταξίδεψε ακόμα παραπέρα, είδαμε μέσα από το ερημικό κενό του διαστήματος τους μακρινούς γαλαξίες, που σημαίνει ότι είδαμε πίσω από τον χρόνο στην αρχική γέννηση του σύμπαντος και του ίδιου του χρόνου και στο άλλο άκρο , είδαμε βαθιά μέσα στο άτομο, στον μυστηριώδη κόσμο των υποατομικών σωματιδίων και το πιο συναρπαστικό απ’ όλα, τεμαχίσαμε το ζωντανό κύτταρο αποκαλύπτοντας εν τέλει τους ψηφιακούς κώδικες των ίδιων των γονιδίων και ακόμα δεν είμαστε ικανοποιημένοι.

Μένουμε προσκολλημένοι στην αναζήτηση για νόημα, ώσπου ξαφνικά συνειδητοποιούμε ότι εμείς είμαστε που στην πραγματικότητα δίνουμε σκοπό σε ένα σύμπαν το οποίο, χωρίς εμάς, δεν θα είχε σκοπό. Τίποτα άλλο δεν μπορεί να το κάνει αυτό, τουλάχιστον από αυτά που γνωρίζουμε.

Σε μια μικρή, μια σημαντική γωνιά του σύμπαντος, μια γέννηση εορτάζεται, η γέννηση της εσκεμμένης στοχοθέτησης. Προγραμματισμός, σχεδιασμός, πρόβλεψη. Μπορεί να είναι ένα πρωτοφανές γεγονός και δεν υπάρχουν αποδείξεις για το εάν συνέβη οπουδήποτε αλλού και, αφότου εξαφανιστούμε, μάλλον δεν θα ξανασυμβεί.

Μπορεί να αφήσουμε πίσω την ασπλαχνία, τα κατάλοιπα, την αναισθησία της φυσικής επιλογής. Ο εγκέφαλος, η γλώσσα μας, η τεχνολογία μας μας δίνουν την δυνατότητα του προσχεδιασμού. Μπορούμε να στήσουμε νέους στόχους πλέον μόνοι μας και ανάμεσα σε αυτούς τους νέους στόχους μπορεί να υπάρχει η πλήρης κατανόηση του σύμπαντος στο οποίο υπάρχει η πλήρης κατανόηση του σύμπαντος στο οποίο ζούμε. Ένα νέο είδος σκοπού έχει εξελιχθεί στο σύμπαν και διαμένει μέσα μας.

R. Dawkins, Σπήλιος, Νοέμβρης του 2010

Γκαλεάνο

O σεβάσμιος Εντουάρντο Γκαλεάνο είναι ένας από τους πιο εμβληματικούς συγγραφείς της Λατινικής Αμερικής, σίγουρα ο πιο πολιτικός. Το 2009, στην 5η Σύνοδο των Αμερικανικών Κρατών, ο αριστερός ηγέτης της Βενεζουέλας Ούγκο Τσάβες δωρίζει μπροστά στις τηλεοπτικές κάμερες στον Μπαράκ Ομπάμα, τον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, ένα βιβλίο: είναι το θρυλικό για τους Νοτιαμερικανούς «Ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής» του Ουρουγουανού Γκαλεάνο. Μέσα σε μία βραδιά γίνεται μπεστ σέλερ στις ΗΠΑ και στον Καναδά.

Εβδομήντα ενός ετών σήμερα, ο Γκαλεάνο είναι ένας φιλόσοφος με νοτιοαμερικανικό ταμπεραμέντο, ένα χαρακτηριστικά έξοχο τέκνο της ιδεολογικά φορτισμένης λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας. Ξεκίνησε στα 14 του να δημοσιεύει πολιτικά σκίτσα σε εφημερίδες του Μοντεβιδέο. Στα 20 του έγινε αρχισυντάκτης στη «La Marcha» και αμέσως μετά διευθυντής στην εφημερίδα «Epoca» – άλλες εποχές, άλλες περιοχές, άλλες ταχύτητες. Το 1971, σε ηλικία 31 ετών, έγραψε τις «Ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής» (στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κουκκίδα), το οποίο έμελλε να αναγνωριστεί ως βιβλίο αναφοράς για τη Λατινική Αμερική, καθώς αποτελεί μια πλήρη καταγραφή και έναν αναλυτικό σχολιασμό για την τραυματική Ιστορία της ηπείρου.

Το 1973 το στρατιωτικό πραξικόπημα στην Ουρουγουάη τον αναγκάζει να καταφύγει στην Αργεντινή και από εκεί στην Ισπανία όπου ζει εξόριστος για δέκα χρόνια. Πίσω στην πατρίδα του απαγορεύεται η κυκλοφορία του βιβλίου, απαγόρευση που επεκτείνεται στη Χιλή και στην Αργεντινή. Αργότερα, όμως, έρχονται και άλλα βιβλία, εξίσου εμβληματικά, τα οποία μεταφράζονται σε 20 γλώσσες. Μεταξύ αυτών η τριλογία «Η μνήμη της φωτιάς» και το εκπληκτικό «Καθρέφτες: Μια σχεδόν παγκόσμια ιστορία» (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πάπυρος).

Η γραφή του είναι ένα μοναδικό μείγμα Ιστορίας, πολιτικής ανάλυσης και ποίησης· σε μια αναλογία που κάνει τα βιβλία του να μην μπορούν να καταταχθούν σε κάποια συγκεκριμένη λογοτεχνική κατηγορία. Ο Γκαλεάνο γράφει πολύ, αλλά μιλάει λίγο. Ακολουθεί μια από τις σπάνιες συνεντεύξεις του.

Ο Θουκυδίδης έχει γράψει ότι «τα μεγάλα έθνη πάντα κάνουν αυτό που θέλουν και τα μικρά έθνη πάντοτε αποδέχονται αυτό που πρέπει να αποδεχτούν». Μήπως τελικά αυτή η κρίση που βιώνουμε στην Ελλάδα και που πριν από λίγα χρόνια βίωσαν η Αργεντινή και άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής, ακολουθεί αυτήν ακριβώς τη διαπίστωση; «Η Ελλάδα θα γνωρίσει τώρα αυτό που πάντα γνώριζε η Λατινική Αμερική: ότι ο κόσμος κατευθύνεται από υποτιθέμενους διεθνείς οργανισμούς, οι οποίοι ασκούν τη διεθνή δικτατορία τους και κάθε φορά γίνονται όλο και λιγότερο ορατοί. Να ξέρετε, όμως, πως η ελευθερία τού να υπακούς δεν είναι ελευθερία. Το έθνος που υπακούει δεν είναι πια έθνος: είναι η ηχώ ξένων φωνών, είναι η σκιά άλλων σωμάτων».

Είναι, άραγε, αυτό το χαρακτηριστικό που καθορίζει το μεγαλείο ενός έθνους; Η ανυπακοή; «Ναι, και αυτό συμβαίνει επειδή ο κόσμος σήμερα, όπως και σχεδόν σε κάθε εποχή, εξακολουθεί να συγχέει το μεγαλείο με το μέγεθος. Αν κρίνουμε από την οργάνωση του σημερινού κόσμου, πετυχημένοι θεωρούνται οι λαοί που καταφέρνουν να εξουσιάζουν άλλους λαούς και κατορθώνουν να “καταβροχθίσουν” τους υπόλοιπους. Για παράδειγμα, οι πόλεμοι που σήμερα αποκαλούνται “αμυντικοί” είναι στην πραγματικότητα αδηφάγοι πόλεμοι».

Η μεγαλύτερη απογοήτευσή μου σε σχέση με τον Ομπάμα ήταν το Νομπέλ Ειρήνης, το οποίο παρέλαβε εκφωνώντας έναν λόγο ουσιαστικά προς τιμήν του πολέμου! Ισως παραδέχτηκε με αυτόν τον τρόπο ότι είναι και ο ίδιος αιχμάλωτος του στρατιωτικού μηχανισμού που κυβερνά τη χώρα του...

Ναι, αλλά κατά τη διάρκεια της Ιστορίας μας οι λαοί έχουμε υπάρξει, κατά εποχές, τόσο «καταβροχθίζοντες» όσο και «καταβροχθιζόμενοι». «Σωστά! Αυτό συνέβαινε ανέκαθεν. Διότι η ελευθερία των “επιτυχημένων” χωρών τροφοδοτείται από την καταπίεση των υπολοίπων».

Εχετε γράψει τις «Ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής», όμως τώρα είμαστε εμείς που έχουμε τις «Ανοιχτές φλέβες της Ελλάδας». «Το ξέρω, όμως, ας μην ξεχνάμε – και μην ξεχνάτε – πως όταν η Ιστορία λέει “αντίο”, εννοεί “εις το επανιδείν”, δηλαδή “πολύ σύντομα”. Το καλύτερο που προσφέρει αυτή η περιπέτεια της ζωής είναι η ανεξάντλητη ικανότητα της πραγματικότητας να μας εκπλήσσει».

Λένε για τους συγγραφείς ότι με το που τελειώνουν ένα βιβλίο, αυτό παύει πια να τους ανήκει. Πώς νιώσατε όμως όταν είδατε τον Ούγκο Τσάβες να δωρίζει το δικό σας βιβλίο, τρεις δεκαετίες μετά την έκδοσή του, στον πρόεδρο των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα; «Δεν είχα πρόβλημα με αυτό. Η μεγαλύτερη απογοήτευσή μου σε σχέση με τον Ομπάμα ήταν το Νομπέλ Ειρήνης, το οποίο παρέλαβε εκφωνώντας έναν λόγο ουσιαστικά προς τιμήν του πολέμου! Ισως παραδέχτηκε με αυτόν τον τρόπο ότι είναι και ο ίδιος αιχμάλωτος του στρατιωτικού μηχανισμού που κυβερνά τη χώρα του...».

Υπάρχουν τόσοι διεθνείς οργανισμοί, με πρώτο τον ΟΗΕ, που πρεσβεύουν τη δικαιοσύνη, την ειρήνη και τη συναδέλφωση των λαών. Εν τω μεταξύ, η έλλειψη δικαιοσύνης και η βαρβαρότητα μεταξύ των κρατών είναι διαρκής και μάλλον αυξάνεται. Πώς το εξηγείτε αυτό; «Κοιτάξτε, τα Ηνωμένα Εθνη δεν είναι μια δημοκρατική οργάνωση. Είναι μεν μια οργάνωση που αποτελείται από όλες τις χώρες του κόσμου, όμως τα κράτη που παίρνουν τις αποφάσεις είναι πέντε· αυτοί οι πέντε είναι που έχουν το δικαίωμα του βέτο. Και είναι αξιοσημείωτο ότι τα πέντε αυτά κράτη, που υποτίθεται ότι επαγρυπνούν για την παγκόσμια ειρήνη, διαθέτουν επίσης και τις μεγαλύτερες βιομηχανίες όπλων».

Ωστόσο, για «αδικίες» μιλάνε όλοι, μηδενός εξαιρουμένου, τόσο που η λέξη έχει αποκτήσει μια θολή έννοια και κάθε προσωπική ευθύνη έχει χαθεί. Ακόμη και οι πλέον υπεύθυνοι για τις αδικίες του κόσμου εμφανίζονται συχνά ως θύματα. Πώς θα μπορούσαμε να καθαρίσουμε την εικόνα μας σε αυτό το θέμα; «Μπορούμε να έχουμε μια ξεκάθαρη θέαση των πραγμάτων με το να συνδέσουμε όσα μοιάζουν ή παραμένουν ασύνδετα: Δεν υπάρχει φτώχεια που να μην εξηγείται από κάποιον πλούτο. Επιπλέον, η ελευθερία του χρήματος έχει πάντα ως συνέπεια την καταπίεση των ατόμων».

Ποιο πιστεύετε ότι είναι το μεγαλύτερο έγκλημα που έχει διαπράξει η «Δύση» εις βάρος του υπόλοιπου κόσμου; «Το πρότυπο είναι η κατάκτηση της Αμερικής, που είχε ως αποτέλεσμα την εξόντωση του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού της ηπείρου. Οι μεγάλες δυνάμεις θα ήθελαν να το επαναλαμβάνουν αυτό, πάντοτε στο όνομα του Θεού, της προόδου, του πολιτισμού και φυσικά για τη “σωτηρία” των άλλων χωρών. Με αυτόν τον τρόπο οι Ηνωμένες Πολιτείες μετέτρεψαν το Ιράκ σε φρενοκομείο και το Αφγανιστάν σε σφαγείο. Εγώ δεν θέλω τη σωτηρία μου. Σας ικετεύω, δεν θέλω να με σώσει κανείς».

Ναι, αλλά την εποχή των «αγορών» και των χρηματιστηρίων γίνεται αυτό; «Είναι αλήθεια ότι οι αγορές και τα χρηματιστήρια τιμούν και επιβραβεύουν την εργασία των κερδοσκόπων και “κατασκευάζουν” τους ζητιάνους και τους πλούσιους αυτού του πλανήτη με εξαιρετική ευκολία».

Και ταυτόχρονα προσπαθούν να μας παρηγορήσουν διαδίδοντας ότι η κρίση έχει και την «καλή» πλευρά της... «Πάντα έτσι γίνεται. Να σας θυμίσω ότι αμέσως μετά το Κραχ του 1929 στη Γουόλ Στριτ, ο τότε υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ είχε δηλώσει ότι η κρίση είχε και τη θετική πλευρά της, διότι “έτσι ο κόσμος θα δουλέψει πιο σκληρά και θα ζήσει μια πιο ηθική ζωή”. Ε, λοιπόν, στο όνομα αυτού καταστράφηκαν μερικές χώρες όπως η Βραζιλία και το Ελ Σαλβαδόρ».

Η κατάσταση σε πολλά σημεία του πλανήτη είναι εκρηκτική. Ποιο πιστεύετε ότι είναι το καθήκον των συγγραφέων και των δημοσιογράφων σήμερα; «Μπορώ να απαντήσω μόνο για τον εαυτό μου, όχι για τους άλλους συναδέλφους. Στην περίπτωσή μου, θα ήθελα να συμβάλω στο να μην είναι το αύριο απλώς ένα άλλο όνομα για το σήμερα. Να μην επαναληφθεί η Ιστορία και να μπορέσουμε να επινοήσουμε ένα μέλλον, αντί να υπακούμε στο παρελθόν».

Τελικά υπάρχει κάποια μορφή ελευθερίας που μπορεί πραγματικά να βιώσει ο άνθρωπος; «Φυσικά, είναι ικανός να τις βιώσει όλες. Και θα έπρεπε να προσπαθήσει για όλες τις ελευθερίες που δεν αρνούνται την ελευθερία του άλλου».

Κατά τη γνώμη σας, ποιο είναι το χειρότερο και ποιο το καλύτερο που έχει εκφράσει ως συμπεριφορά ο άνθρωπος μέχρι στιγμής; «Το χειρότερο είναι η τάση να επιβάλλουμε έναν μοναδικό Θεό, μια μοναδική αλήθεια, έναν μόνο τρόπο ζωής και θανάτου. Το καλύτερο είναι η ικανότητα δημιουργίας, το δικαίωμα να ονειρευόμαστε και επίσης η ικανότητα να βλέπουμε τον διπλανό μας σαν υπόσχεση και όχι σαν απειλή».

Η Ιστορία όμως δείχνει ότι, συνήθως, οι επαναστάτες τού χθες που βοήθησαν τους λαούς να προχωρήσουν είναι οι σημερινοί «φύλακες άγγελοι» του κατεστημένου που εμποδίζουν την πρόοδό τους. Γιατί συμβαίνει αυτή η τεράστια αντιστροφή; «Αυτό συμβαίνει διότι η Αριστερά είναι το “πανεπιστήμιο” της Δεξιάς. Ο Ρούπερτ Μέρντοκ καταβρόχθισε τους ανταγωνιστές του επειδή γνώριζε πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός. Ο ίδιος είχε διαβάσει “Το Κεφάλαιο” του Μαρξ, όταν οι ανταγωνιστές του του διάβαζαν άρθρα του “Readers Digest”».

Ενας έλληνας ποιητής έχει γράψει τον στίχο «δεν έφταιγε αυτός. Τόσος ήτανε». Μήπως έχουμε υπερεκτιμήσει τις δυνατότητες μας ως ανθρώπινα όντα και δεν είμαστε ικανοί για όσα νομίζαμε; «Οχι, καθόλου. Το ανθρώπινο τόξο έχει πολύ περισσότερες λάμψεις από αυτές που βλέπουμε. Είναι περισσότερο φωτεινό και πολύχρωμο από το ουράνιο τόξο. Είμαστε όμως πλέον τυφλοί, καθώς η “όρασή” μας έχει περιοριστεί από τον σεξισμό, τον ρατσισμό, τον μιλιταρισμό, τον ελιτισμό και άλλους... “-ισμούς”».

Τελικά, τι είναι αυτό που πραγματικά μας ανήκει σε αυτήν τη ζωή; «Οι πέντε αισθήσεις μας, αλλά κυρίως η ακοή: η ικανότητά μας να ακούμε, ώστε να μπορέσουμε στη συνέχεια να μιλήσουμε. Γι’ αυτό, άλλωστε, γεννηθήκαμε με δύο αφτιά και μόνο ένα στόμα...».

Τι νομίζετε ότι πρέπει να μάθουμε να κάνουμε περισσότερο οι άνθρωποι; Να μιλάμε μεταξύ μας ή να σωπαίνουμε; «Και οι δύο γλώσσες είναι το ίδιο πλούσιες, αλλά πρέπει να μάθουμε να ακούμε τη σιωπή».

Σχεδόν σε όλες τις εποχές όμως φαίνεται να υπερισχύουν οι φωνές αυτών που απειλούν με την «κόλαση» – οι θρησκείες ή και οι λεγόμενες «αγορές» – σε σχέση με τις φωνές εκείνων που μιλούν για την πραγματική ζωή. Για ποιον λόγο συμβαίνει αυτό; «Αυτοί που κηρύττουν τον “θάνατο” είναι αλήθεια ότι φωνάζουν πολύ δυνατά. Ισως επειδή ο φόβος, για να εμπεδωθεί, χρειάζεται μερικές φορές να κάνει φασαρία».

Υπάρχει κάπου στον πλανήτη μια φωνή που να «μιλάει» για τη ζωή και θα έπρεπε να την ακούσουμε πιο προσεκτικά; «Ναι, υπάρχουν τέτοιες φωνές. Για παράδειγμα, όσα συμβαίνουν σήμερα στον αραβικό κόσμο είναι μια χορωδία από φωνές της ζωής, η οποία προσπαθεί να ακουστεί ενάντια στον πανίσχυρο θάνατο. Γιατί σίγουρα κάτι θέλει να μας πει αυτός ο μικρός κόσμος που μεγαλώνει μέσα στην κοιλιά αυτού του ευρύτερου κόσμου στον οποίο δοκιμαζόμαστε και εμείς καθημερινά».

Επομένως, για όλα αυτά που συμβαίνουν στον αραβικό κόσμο ποιες είναι οι σκέψεις σας; «Οτι πρέπει να προσέχουμε πολύ με τους “ειδήμονες” που κρίνουν και προδικάζουν καταστάσεις. Κανείς δεν προέβλεψε αυτήν την πλημμυρίδα ελευθερίας».

Μήπως δραματοποιούμε λίγο τα πράγματα; Το πόσο υποφέρει ο άνθρωπος από την αρχή της ύπαρξής του δεν έχει αλλάξει σημαντικά, απλώς αυτό που έχει αυξηθεί είναι η συναίσθησή μας για αυτό. «Σωστά, αλλά κοιτάξτε τι συμβαίνει. Υπάρχουν οι αναπόφευκτες δυστυχίες, που προέρχονται από τον έρωτα και τον θάνατο. Ωστόσο οφείλουμε πάντα – και είμαστε ικανοί – να παλέψουμε ενάντια στις δυστυχίες που μπορούμε να αποφύγουμε, εκείνες που το σύστημα της εξουσίας μάς πουλάει σαν μοιραία περιστατικά».

Ακόμη και το ψωμί και το νερό, δύο βασικές ανάγκες, τις έχουμε «θολώσει»: Ελλειψη στον μισό πλανήτη, πληθώρα στον άλλον μισό. Πώς βλέπετε το μέλλον αν δεν λυθεί αυτό το πρόβλημα; «Ο κόσμος μας είναι ανάποδα, με το κεφάλι κάτω και τα πόδια πάνω. Η Λατινική Αμερική, για παράδειγμα, είναι η σημαντικότερη παραγωγός γεωργικών προϊόντων στον πλανήτη και έχει 70 εκατομμύρια πεινασμένους! Και αυτό σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, τα οποία δίνουν πάντα μικρότερους αριθμούς».

Πιστεύετε ότι για να αλλάξει ο κόσμος προς το καλύτερο πρέπει να συμβεί ένα παγκόσμιο γεγονός που θα μας συγκινήσει και θα μας ενεργοποιήσει όλους ταυτόχρονα;

«Οχι. Πιστεύω πως κοιτάζουμε την υφήλιο μέσα από την κλειδαρότρυπα. Οι μικρές εμπειρίες της κάθε ζωής είναι αυτές που μας διδάσκουν την τέχνη της ζωής».

Συμβαίνουν τόσα τριγύρω μας, αλλά ποιος θα έπρεπε να είναι ο αμεσότερος φόβος μας; «Ο αμεσότερος φόβος; Ισως το να μείνουμε χωρίς πλανήτη».

Φαίνεται πάντως ότι πλούσιοι και φτωχοί, από διαφορετικούς δρόμους βέβαια, έχουν συχνά κάτι κοινό, τη θλίψη. Είναι η θλίψη χειρότερη και από τη φτώχεια; «Είναι. Γι’ αυτό όλοι είμαστε άρρωστοι από τον φόβο, τη μοναξιά και την απόγνωση. Tην ίδια στιγμή, όμως, είναι οι ισχυροί του κόσμου που φροντίζουν ώστε οι άρρωστοι να μη βρίσκουν τα “φάρμακά” τους».

Ισως γι’ αυτό οι Κινέζοι έχουν μια πολύ κακή κατάρα που λέει «σου εύχομαι να ζήσεις σε ενδιαφέροντες καιρούς». «Προσωπικά, δεν θα ήθελα να πεθάνω από την πείνα. Αλλά ούτε και από ανία, γι’ αυτό οι αντιξοότητες που συναντώ μπροστά μου είναι καλοδεχούμενες».

Γνωρίζουμε ότι αγαπάτε πολύ το ποδόσφαιρο, έχετε γράψει βιβλίο και συχνά κάνετε ποιητικές αναφορές στα βιβλία σας για αυτό το άθλημα. Ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς έχει πει ότι «το ποδόσφαιρο είναι το μπαλέτο των μαζών». Στα δικά σας μάτια τι είναι το ποδόσφαιρο; «Μπορώ να σας πω τι έχει τη δυνατότητα να κάνει το ποδόσφαιρο: Ρίο Ντε Τζανέιρο, 16 Ιουλίου 1950, στάδιο “Μαρακανά”, ημέρα του τελικού του Παγκοσμίου Κυπέλλου ανάμεσα στη Βραζιλία και στην Ουρουγουάη. Εκείνη την ημέρα οι μελλοθάνατοι καθυστέρησαν τον θάνατό τους και τα μωρά βιάστηκαν να γεννηθούν. Την προηγούμενη ημέρα σε ολόκληρη την Ουρουγουάη δεν μπορούσε κανείς να κοιμηθεί. Την επομένη δεν ήθελε κανείς να ξυπνήσει».

Τελικά, ποιο είναι το πιο σημαντικό πράγμα που έχουμε και από το οποίο πρέπει να προσπαθήσουμε να κρατηθούμε; «Από τη συνείδησή μας, η οποία πρέπει πάντα να μας θέτει το τελικό ερώτημα. Γιατί, όπως έχει πει ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, “η δειλία ρωτάει: Υπάρχει ασφάλεια; Η σκοπιμότητα ρωτάει: Εχει απόδοση; Η ματαιοδοξία ρωτάει: Εχει απήχηση; Ομως η συνείδηση ρωτάει: Είναι δίκαιο;”».

Βλέπετε να υπάρχει στον ορίζοντα κάτι το οποίο να μπορεί να «τραβήξει» τον άνθρωπο μπροστά; «Η ουτοπία. Αυτή βρίσκεται στον ορίζοντα. Προχωρείς δύο βήματα και εκείνη απομακρύνεται άλλα δύο, ενώ ο ορίζοντας κάνει δέκα βήματα πίσω. Τότε, λοιπόν, σε τι χρησιμεύει η ουτοπία; Ακριβώς σε αυτό, στο να προχωρείς».

Αν βάζατε μέσα σε ένα μπουκάλι ένα μήνυμα και το πετούσατε στην «αγριεμένη θάλασσα της βαρβαρότητας» όπου πλέουμε σήμερα, τι θα έγραφε αυτό το μήνυμα; «Θα έγραφα τη λέξη “Αμπρακατάμπρα”, που στα αρχαία εβραϊκά σημαίνει “Ρίξε τα πυρά σου ως το τέλος”».

Εξαιρετικό! Και μας φέρνει στο μυαλό ότι αυτό που σίγουρα συνέβη με εμάς τους Ελληνες είναι ότι σιγά σιγά ξεχάσαμε την έννοια των λέξεών μας. «Συμβαίνει πάντα αυτό με τους λαούς που καταλήγουν να περνούν κρίση και καμιά φορά πρέπει να ξεκινήσουν από την αρχή. Προσέξτε. Ο Φειδίας είναι ο σπουδαιότερος γλύπτης όλων των εποχών. Τα πιο σημαντικά έργα του δεν βρίσκονται στον Παρθενώνα, αλλά στο Βρετανικό Μουσείο και δεν τα ονομάζουν “Γλυπτά του Φειδία”, αλλά “Γλυπτά του Ελγιν”. Στα λίγα, όμως, που απέμειναν στον Παρθενώνα, υπάρχουν τα πάντα».